دانشگاه آزاد اسلامی
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، دانشگاهی با عنوان دانشگاه آزاد در کشور تأسیس شد که دارای چندین دانشکده در تهران بود و به پذیرش دانشجو اهتمام داشت. این دانشکده‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در هم ادغام شد و دانشگاه علامه طباطبایی نام گرفت.
فکر تشکیل دانشگاهی آزاد، بر اساس آموزش‌های اسلامی در سال‌های اولیه‌ی پیروزی انقلاب اسلامی و به خصوص پس از اعلام انقلاب فرهنگی مطرح شد. این فکر را اول بار آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی، در اردیبهشت ۱۳۶۱ مطرح کرد (هاشمی رفسنجانی، ۱۰۲) پس از آن جمعی از مسئولان بلندپایه‌ی کشور در جلساتی تصمیم به تأسیس این دانشگاه گرفتند.
اولین واحد دانشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی در ۱۳۶۱ ش در شهر تبریز، در محل مصلای آن شهر تأسیس شد و دکتر کریم زارع به ریاست آن واحد دانشگاهی منصوب شد. (کریم زارع، ۲) پس از آن، این واحد دانشگاهی شروع به فعالیت کرد و به تأسیس واحدهای دانشگاهی در سراسر ایران همت گماشت.
حضرت امام خمینی در دیدار با مسئولان این دانشگاه با اشاره به تأسیس این دانشگاه، آن را از اقدامات خوب مسئولان نظام ارزیابی کرد و بر گسترش و حمایت از آن تأکید ورزید. (صحیفه‌ی امام، ج۱۸، ۲۱۹) اساسنامه‌ی این دانشگاه در ۱۳۶۵ و ۱۳۶۶ و در طی جلسات ۱۳۱ـ ۱۲۸ ـ ۱۲۷ ـ ۱۰۳ شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید. در این اساسنامه، تأسیس این نهاد آموزشی این‌گونه تعریف شده است:
- در جهت تحقق اهداف مندرج در کلیات آیین‌نامه‌ی تأسیس مؤسسات آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی مصوب چهل و یکمین جلسه‌ی شورای عالی انقلاب فرهنگی، دانشگاه آزاد اسلامی که در این اساسنامه دانشگاه نامیده می‌شود، تأسیس می‌گردد.
- دانشگاه یک محل آموزشی و پژوهشی و تابعیت ایرانی است که برای مدت نامحدود تأسیس می‌گردد و مرکز آن در تهران است. تغییر این محل با پیشنهاد هیئت مؤسس و تصویب وزارت فرهنگ و آموزش عالی امکان‌پذیر است.
- حدود فعالیت آموزشی و پژوهشی دانشگاه چه از حیث مقطع و رشته‌ی تحصیلی و چه از حیث ایجاد واحدهای وابسته، به تناسب رشته با توجه به مجوز شورای گسترش دو وزارتخانه‌ی فرهنگ و آموزش عالی و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تعیین می‌گردد.
- دانشگاه از تاریخ صدور جواز تأسیس توسط شورای گسترش آموزش عالی رسمیت می‌یابد و رئیس دانشگاه، نماینده‌ی قانونی دانشگاه خواهد بود.
- دانشگاه مؤسسه‌ای است «غیرانتفاعی» که درآمدهای آن منحصراً صرف هزینه‌ها، پیشرفت و توسعه‌ی فعالیت‌های آن خواهد شد.
- دانشگاه تابع کلیه‌ی مقررات آیین‌نامه‌های مربوط به مؤسسات آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی و بر حسب مورد وزارت فرهنگ و آموزش عالی یا وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی خواهد بود.
ارکان این دانشگاه عبارتند از:
- هیئت مؤسس
- هیئت امنا
- رئیس دانشگاه
- شورای دانشگاه
هیئت مؤسس این دانشگاه متشکل بودند از آیات و حجج الاسلام: سید علی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، میرحسین موسوی، سید احمد خمینی و عبدالله جاسبی. وظایف و اختیارات هیئت مؤسس به این قرار است:
- الف) کسب امتیاز تأسیس و دیگر مجوزهای لازم به منظور اداره‌ی دانشگاه، از وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سایر مراجع ذی‌صلاح
- ب) فراهم آوردن مقدمات و امکانات لازم برای رسیدن به اهداف دانشگاه
- ج) تعیین آن عده از اعضای هیئت امنا که بر عهده‌ی هیئت مؤسس است یا عزل هر یک از آنها (تعیین هر یک از اعضای هیئت امنا با اکثریت آرای کل اعضای هیئت مؤسس و عزل هر یک از آنها با حداقل دو سوم آرای کل اعضای هیئت مؤسس امکان‌پذیر است).
- د) نظارت بر فعالیت‌های دانشگاه در جهت نیل به اهداف تعیین شده
- هـ) بررسی و تأیید پیشنهادهای رسیده در مورد تأسیس، توسعه و انحلال واحدها و مراکز وابسته و ارائه‌ی آن جهت تصویب به وزارت فرهنگ و آموزش عالی
هیئت امنای این دانشگاه هم عبارتند از:
چهار نفر از اعضای هیئت علمی تمام وقت دانشگاه‌ها در مرتبه‌ی استادیاری یا بالاتر با حداقل سه سال سابقه‌ی کار آموزشی یا پژوهشی؛ سه نفر از اعضای هیئت مؤسس؛ نماینده‌ی وزارت فرهنگ و آموزش عالی؛ استاندار تهران.
رئیس هیئت امنا در اولین جلسه از بین اعضا و برای چهار سال انتخاب می‌شود. هیئت امنا، حداقل ماهی یک‌بار به دعوت رئیس هیئت تشکیل جلسه می‌دهد. جلسات با حضور دو سوم کل اعضا رسمیت می‌یابد و تصمیمات با اکثریت آرای اعضای حاضر در جلسه معتبر خواهد بود. علاوه بر آن در صورت لزوم به پیشنهاد رئیس دانشگاه یا نماینده‌ی وزارت فرهنگ و آموزش عالی و یا سه نفر از اعضا، پس از تأیید رئیس هیئت، جلسه‌ی فوق‌العاده تشکیل می‌گردد. رئیس دانشگاه به عنوان دبیر هیئت امنا مکلف است یک نسخه از صورت جلسات را برای هر یک از اعضای هیئت امنا و هیئت مؤسس و وزارت فرهنگ و آموزش عالی ارسال نماید.
وظایف و اختیارات هیئت امنا به این ترتیب است:
- الف) انتخاب رئیس دانشگاه و معرفی وی به شورای عالی انقلاب فرهنگی و صدور حکم پس از تأیید آن شورا توسط رئیس هیئت امنا
- ب) عزل رئیس دانشگاه
- ج) تصویب سازمان و تشکیلات دانشگاه و آیین‌نامه‌های اداری که از طرف رئیس دانشگاه پیشنهاد می‌شود.
- د) تصویب بودجه‌ی دانشگاه و پیشنهاد طرح‌های توسعه‌ی آن به هیئت مؤسس
- ه) تعیین خزانه‌دار دانشگاه و همچنین تعیین اشخاصی که حق گشایش حساب‌های بانکی به نام دانشگاه و حق برداشت از حساب‌های آن را دارند و تعیین حسابرس برای دانشگاه
- و) تأیید و تصویب حساب‌ها و ترازنامه‌ی سالانه‌ی دانشگاه با توجه به حسابرسی و سپس تقدیم گزارش به هیئت مؤسس
- ز) جلب کمک‌های مالی و امکانات
- ح) تصویب مقررات استخدامی اعضای هیئت علمی و کارکنان اداری دانشگاه و تعرفه‌ی حقوق و دستمزد و مزایا
- ط) پیشنهاد هر نوع تأسیس، توسعه یا انحلال واحدهای دانشگاه به هیئت مؤسس
- ی) تنظیم آیین‌نامه‌ی مالی و معاملات و ارائه‌ی آن به وزارت فرهنگ و آموزش عالی
- ک) پیشنهاد میزان شهریه‌ی دانشجویان و آیین‌نامه‌ی چگونگی دریافت آن جهت تصویب به وزارت فرهنگ و آموزش عالی
- ل) تنظیم و تصویب آیین‌نامه‌ی داخلی هیئت امنا
- م) تصویب اخذ وام
- ن) تعیین نحوه‌ی اداره‌ی واحدهای تولیدی دانشگاه
- س) تصویب آیین‌نامه‌ی تشکیل شورای دانشگاه
- ع) تصویب ظرفیت پذیرش دانشجویان که از طرف رئیس دانشگاه پیشنهاد می‌گردد
- و) هیئت امنا وظایف خود را بر اساس مقررات و ضوابط موضوعه‌ی مملکتی و شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام خواهد داد.
اداره‌ی امور دانشگاه با رئیس دانشگاه است که به پیشنهاد هیئت امنا و تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی و حکم رئیس هیئت امنا منصوب می‌شود. پذیرش استعفا و یا عزل رئیس دانشگاه پس از تصویب هیئت امنا با حکم رئیس هیئت امنا خواهد بود.
وظایف رئیس دانشگاه به این قرار است:
- الف) شرکت در جلسات هیئت امنا
- ب) طرح مسائل قابل طرح در جلسه‌ی هیئت امنا
- ج) اجرای مفاد اساسنامه و مقررات آیین‌نامه‌های مصوب
- د) نظارت بر حسن اجرای کلیه‌ی امور دانشگاه و ایجاد هماهنگی میان مسئولان آموزشی و پژوهشی و دانشجویی و سایر واحدهای تحت بررسی
- ه) نصب و عزل رؤسای واحدها و مسئولانی که مستقیماً زیر نظر رئیس دانشگاه انجام وظیفه می‌نمایند و همچنین تأیید معاونان پیشنهادی آنها
- و) تهیه و تنظیم بودجه‌ی سالانه‌ی دانشگاه و واحدهای تابعه و ارائه‌ی آن به هیئت امنای جهت تصویب
- ز) ارائه‌ی پیشنهادهای مربوط به تأسیس، توسعه، انحلال و ادغام واحدها و مؤسسات تابعه به هیئت امنا
- ح) تهیه و تنظیم سازمان و تشکیلات دانشگاه و آیین‌نامه‌های مربوط و ارائه‌ی آن به هیئت امنا جهت تصویب
- ط) ایجاد هماهنگی لازم در بهره‌وری از امکانات علمی، آموزشی، پژوهشی و فنی و جذب نیروهای مورد نیاز برای نیل به اهداف دانشگاه (هفده سال تلاش در…، ۲۶۲ ـ ۲۶۳)
بر اساس ماده‌ی ۱۷ آن اساسنامه، انحلال دانشگاه با تأیید دو سوم اعضای هیئت مؤسس و تصویب شورای گسترش آموزش عالی امکان‌پذیر خواهد بود. پس از تصویب انحلال دانشگاه، هیئت تصفیه‌ای مرکب از سه نفر (دونفر به انتخاب هیئت مؤسس و یک نفر نماینده‌ی وزارت فرهنگ و آموزش عالی) با رعایت مقررات قانونی، امر تصفیه را بر عهده خواهند داشت. پس از تصفیه‌ی کلیه‌ی اموال و دارایی‌های باقی‌مانده، حسب مورد در اختیار وزارت فرهنگ و آموزش عالی یا وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرار خواهد گرفت.
بر اساس آیین‌نامه‌ی اجرایی ماده واحده‌ی تأیید رشته‌های دانشگاهی این دانشگاه، شورای عالی انقلاب فرهنگی در ۱۳۶۸ تصمیم گرفت که این دانشگاه برای ایجاد رشته‌های جدید، باید ابتدا به شورای عالی گسترش هر یک از وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت و درمان و آموزش پزشکی اطلاع دهد و در صورت تأیید آن شورا به دایرکردن رشته‌های جدید مبادرت ورزد. (هفده سال…، ۲۶۳)
با گسترش فعالیت این دانشگاه و افزایش اعضای هیئت علمی، هیئت ممیزه‌ی مستقل این دانشگاه با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شد. این دانشگاه همچنین از بدو تأسیس به صورت مستقل به برگزاری آزمون مبادرت ورزید و در بهمن ۱۳۶۱ اولین آزمون این دانشگاه با حضور ۳۳ هزار نفر در یازده رشته برگزار شد و از آن سال تاکنون این دانشگاه به برگزاری آزمون مستقل مبادرت می‌ورزد.
این دانشگاه از نظر اداری به ده منطقه‌ی کشوری تقسیم می‌شود و در هر منطقه، دبیر منطقه مدیریت مجموعه را عهده‌دار است. مجموع این مناطق شامل ۲۲۰ واحد دانشگاهی است و علاوه بر آن در کشورهای لبنان، زنگبار، تاجیکستان، قطر، انگلستان، کویت و امارات متحده‌ی عربی هم شعبه دارد.
هم اکنون در این دانشگاه ۴۸۶۱۶ نفر هیئت علمی به صورت تمام‌وقت و نیمه‌وقت فعالیت دارند. این دانشگاه هم اکنون در ۳۱۸ رشته به پذیرش دانشجو می‌پردازد و همه ساله بالغ بر دویست هزار نفر پذیرش دارد. مجموع فارغ‌التحصیلان این دانشگاه از یک میلیون نفر متجاوز است. این دانشگاه در کنار تربیت دانشجو به تأسیس دبیرستان‌هایی تحت عنوان «سما» مبادرت ورزیده که به پذیرش دانش‌آموز مبادرت می‌ورزد. در کنار آن، مراکز تحقیقاتی فراوانی دارد و مرکز چاپ و انتشارات این دانشگاه سالانه ده‌ها اثر علمی در زمینه‌های مختلف منتشر می‌کند. (موهبتی، ۳۸۵ ـ ۳۹۰)
در سال ۱۳۸۵ و در دوره‌ی محمود احمدی‌نژاد انتقاداتی به این دانشگاه صورت گرفت، مبنی بر این که اعضای هیئت مؤسس این دانشگاه یا از دنیا رفته‌اند ـ مرحوم سید احمد خمینی ـ و یا در جلسات آن شرکت نمی‌کنند ـ مثل مقام معظم رهبری و موسوی اردبیلی ـ لذا ضروری است هیئت مؤسسین تکمیل گردند. متعاقب آن آقایان: حسن حبیبی، علی‌اکبر ولایتی، سید حسن خمینی و محسن قمی با پیشنهاد اعضای هیئت مؤسس و تأیید شورای انقلاب فرهنگی به عضویت هیئت مؤسسین درآمدند. ریاست این دانشگاه از ابتدا بر عهده‌ی دکتر عبدالله جاسبی بوده و هم اکنون نیز در این سمت‌اند.
رئیس این دانشگاه، بر اساس مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی از اعضای حقوقی شورای عالی انقلاب فرهنگی است و علاوه بر آن در شوراهایی چون فرهنگی ـ عمومی، فرهنگی ـ اجتماعی، زنان و... عضویت دارد. بر اساس اعلام دکتر کریم زارع، معاون پارلمانی دانشگاه سرمایه‌ی این دانشگاه هم‌اکنون بالغ بر ۲۰۰۰۰ میلیارد تومان است. (کریم زارع…، ۲)
منابع
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، مدخل "دانشگاه آزاد اسلامی" از داود قاسم‌پور، در دسترس در پایگاه دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران، بازیابی: 18 مهرماه 1392.